2010: het jaar van schuldenaar of van de crediteur?

Voor iedereen die professioneel te maken heeft met schuldenproblematiek wordt 2010 een spannend jaar. Het kan het jaar van de schuldenaar worden. Naar verwachting dient staatssecretaris Jetta Klijnsma (SZW) binnenkort het wetsvoorstel in dat er toe leidt dat elke gemeente kwalitatief goede schuldhulpverlening moet aanbieden zonder wachtlijsten. Met de breed verwachtte toename van de schuldenproblematiek wordt dat een mijlpaal voor al die mensen die het zonder professionele hulp niet redden. Het kan ook het jaar van de crediteur worden. In navolging van de zorgverzekeraars krijgen de belastingdienst, gemeenten, provincies en waterschappen komend jaar ingrijpende bevoegdheden om hun vorderingen te innen. Ik hoop dat 2010 het jaar van de schuldenaar wordt, maar vrees dat het vooral het jaar van de crediteur gaat worden!

Veel gemeenten worstelen op dit moment met de combinatie van een flinke toeloop op de schuldhulpverlening, lange doorlooptijden en de constatering dat ketenpartners te makkelijk en te snel naar de schuldhulpverlening kijken om in multi-probleem situaties voor een oplossing te zorgen. Voor schuldenaren die hulp zoeken, betekent deze combinatie dat ze te vaak op wachtlijsten terecht komen, dat het lang duurt voor ze weten hoe de gemeente ze kan helpen en dat ze te vaak tussen de wal en het schip vallen als ze naast schulden ook nog andere problemen hebben. Dat de meeste gemeenten in de afgelopen jaren flinke slagen gemaakt hebben, wordt door schuldenaren helaas te vaak niet ervaren. De toename van het aantal aanvragen en de toename van de complexiteit van de multiprobleemsituaties waarvoor mensen om hulp vragen, staan dat in de weg.

Of 2010 het jaar van de schuldenaar wordt, hangt in de eerste plaats natuurlijk af van de vraag hoe wij Nederlanders met geld omgaan. Leidt de crisis tot een kentering? Gaan we minder lenen? Gaan we rekeningen sneller betalen? En zijn we in staat onze jeugd bij te brengen dat je geen verplichtingen aan moet gaan die je (waarschijnlijk) niet kan nakomen? Of 2010 het jaar van de schuldenaar wordt, hangt in de tweede plaats af van de vraag wat gemeenten, schuldhulpverlenende organisaties, koepelorganisaties en Den Haag gaan doen. Slagen gemeenten er in om de wachtlijsten onder controle te krijgen, de doorlooptijden te verkorten en de effectiviteit te vergroten? Slaagt het veld er in om het vertrouwen van de crediteuren te winnen? (bijvoorbeeld door onder overeenstemming te bereiken over een andere opzet van de certificering?) Krijgen gemeenten nieuwe instrumenten zoals een breed moratorium om tegenwicht te bieden in het complexe krachtenveld waarin ze opereren? Vindt de schuldhulpverlening met ketenpartners zoals verslavingszorg, de maatschappelijke opvang of de GGZ een nieuwe balans waarin vanuit grotere gezamenlijkheid wordt gewerkt aan een stabiele toekomst van de schuldenaar. Het wettelijk kader gemeentelijke schuldhulpverlening gaat een nieuwe context bieden aan gemeenten om in te opereren. Of schuldenaren in 2010 beter en sneller geholpen worden, zal vooral afhangen van de antwoorden op de vragen die ik hierboven stelde.

Aan de invorderingskant gebeuren op dit moment hele andere dingen. Veel voorkomende crediteuren zoals de zorgverzekeraars, belastingdienst en gemeenten hebben of krijgen nieuwe bevoegdheden om voor te kruipen op andere crediteuren. De zorgverzekeraars mogen hun vorderingen sinds afgelopen najaar direct bij de schuldenaren innen en daar bovenop nog een boete van dertig procent opleggen aan de wanbetalers. Deze bevoegdheid wordt de bronheffing genoemd. De belastingdienst, gemeenten, provincies en waterschappen mogen respectievelijk per 1 januari en later komend jaar beslag gaan leggen tot 81 procent van de bijstandsnorm (in plaats van negentig procent) en per jaar drie maal een bedrag van 1.000 euro van iemands bankrekening af laten schrijven. De laatste bevoegdheid die wordt aangeduid met de term overheidsvordering, gaat zelfs zo ver dat bij de incasso gebruik mag worden gemaakt van iemands faciliteiten om rood te staan! Zowel in invorderingsland als in de wereld van de schuldhulpverlening wordt alom verondersteld dat de nieuwe bevoegdheden op grote schaal gebruikt gaan worden en gevreesd dat ze leiden tot een snelle verharding onder alle crediteuren. De zorgverzekeraars hebben naar schatting ongeveer 300.000 wanbetalers bij wie ze geld gaan innen. Hoeveel wanbetalers in aanmerking komen voor de overheidsvordering is niet bekend, maar ook daarbij zal het eerder om honderden- dan om tienduizenden gaan.

Voor andere crediteuren dan degenen die ik hierboven noemde, betekenen de bronheffing en de overheidsvordering vooral grote onzekerheid over de betrouwbaarheid van betalingsafspraken. Meneer Janssen kan morgen wel met de deurwaarder afspreken dat hij voortaan vijftig euro per maand aan het postorderbedrijf afbetaalt, maar als de belastingdienst en de zorgverzekeraar langskomen, dan heeft hij helemaal geen geld meer om die afspraak na te komen! Crediteuren die zekerheid willen, zullen dus maximale druk gaan uitoefenen op schuldenaren om zo snel mogelijk een zo groot mogelijk bedrag af te lossen. Dat dit in de praktijk vaak leidt tot het begin van de spiraal van ‘ gaten met gaten’ vullen zal geen verbazing wekken.

Het nakomen van je (financiële) verplichtingen is een van de basis principes van onze maatschappij. Het is een randvoorwaarde voor een goedlopende economie en verdient het dan ook om gekoesterd en afgedwongen te worden. Maar wel op een andere manier dan met de bronheffing en de overheidsvordering. De eendimensionale keuzes om (overheids!) crediteuren eigen vergaande invorderingsbevoegdheden te geven, doorbreekt het collectieve belang van crediteuren op betaling, en geeft alle aanleiding tot een betalingswedloop onder crediteuren. En hoe begrijpelijk maar eveneens verwerpelijk ze ook is, die strijd is een stuk eenvoudiger te voeren dan het realiseren van een gedragsverandering bij schuldenaren of het realiseren van effectieve schuldhulpverlening. De crediteuren staan met 1-0 voor. Hup schuldenaren en schuldhulpverlening, maak het dit jaar op zijn minst 1-1!

Deze column verscheen eerder op www.sociaaltotaal.nl